было.
— Дазвольце зiрнуць на кантракт, — цiха папрасiў Сцёпа.
Сцёпа зiрнуў на паперу i акамянеў. Усё было на сваiх месцах. Першае, уласнаручны залiхвацкi Сцёпаў подпiс! Касы надпiс збоку рукой фiндырэктара Рымскага з дазволам выдаць артысту Воланду ў лiк ягоных трыццацi пяцi тысяч за выступленнi дзесяць тысяч рублёў. Нават болей: тут жа i распiска Воланда, што ён гэтыя дзесяць тысяч ужо атрымаў!
«Што ж гэта такое?!» — падумаў няшчасны Сцёпа, i галава ў яго закружылася. Пачынаюцца злавесныя правалы ў памяцi?! Але далейшае здзiўленне пасля таго, як быў паказаны кантракт, было б проста непрыстоннае. Сцёпа папрасiў у госця дазволу на хвiлiнку выйсцi i, як быў у шкарпэтках, пабег у пярэднi пакой да тэлефона. Па дарозе ён крыкнуў на кухню:
— Груня!
Але нiхто не адазваўся. Тут ён зiрнуў на дзверы ў Берлiёзаў кабiнет, якiя былi побач з пярэднiм пакоем, i ўтрупянеў. На ручцы дзвярэй ён угледзеў вялiзную сургучную пячатку на вяроўцы. «Прывет! — раўнуў у Сцёпавай галаве нехта. — Гэтага яшчэ не хапала!» I тут Сцёпавы думкi пайшлi ўжо па двайным рэйкавым пуцi, але, як i заўсёды бывае ў час катастрофы, у адзiн толькi бок i наогул чортведама куды. Кашу ў Сцёпавай галаве цяжка нават перадаць словамi. Тут i д’ябальшчына з чорным берэтам, халоднаю гарэлкаю i неверагодным кантрактам, а да гэтага ўсяго, наце вам, i пячатка на дзвярах! Каму хочаш скажы, што Берлiёз нешта натварыў — не павераць, дальбог, не павераць! Аднак пячатка, вось яна!
I тут заварушылiся ў Сцёпавай галаве нейкiя непрыемныя думкi пра артыкул, якi ён, як на злосць, нядаўна ўпёр Мiхаiлу Аляксандравiчу для друкавання ў яго часопiсе. I артыкул, мiж намi кажучы, дурны! I нiкчэмны, i грошы маленькiя…
Адразу ж услед за ўспамiнам пра артыкул прыйшла на памяць нейкая сумнiцельная размова, якая, памятаецца, адбылася дваццаць чацвёртага красавiка вечарам вось тут, у сталоўцы, калi Сцёпа вячэраў разам з Мiхаiлам Аляксандравiчам. Ну, па-сапраўднаму размову сумнiцельнаю нельга называць (не пайшоў бы Сцёпа на такую размову), але гаворка была на нейкую непатрэбную тэму. Зусiм можна было яе, грамадзяне, i не чапаць. Да пячаткi, несумненна, размова гэтая магла лiчыцца глупствам, дробяззю, але вось пасля пячаткi…
«Ах, Берлiёз, Берлiёз! — ускiпала ў Сцёпавай галаве. — Што гэта ў голаў лезе?»
Але гараваць доўга не было калi, i Сцёпа набраў нумар фiндырэктара Вар’етэ Рымскага. Становiшча ў Сцёпы было далiкатнае: першае, чужаземец мог пакрыўдзiцца, што Сцёпа правярае яго пасля таго, як паказаны кантракт, ды i з фiндырэктарам гаварыць было цяжка. На самай справе, не спытаешся ж у яго адкрыта: «Скажыце, цi не заключаў я ўчора з прафесарам чорнай магii кантракт на трыццаць пяць тысяч рублёў?» Гэтак пытацца нельга.
— Слухаю, — пачуўся ў слухаўцы рэзкi, непрыемны голас Рымскага.
— Дзень добры, Рыгор Данiлавiч, — цiха загаварыў Сцёпа, — гэта Лiхадзееў. Вось якая справа… гм… гм… у мяне сядзiць гэты, як яго… э… артыст Воланд… Дык вось… я хацеў спытаць, як наконт сённяшняга вечара!..
— А, чорны маг? — адазваўся ў слухаўцы Рымскi. — Афiшы зараз будуць.
— Ага, — слабым голасам сказаў Сцёпа, — ну, пакуль…
— А вы скора прыйдзеце? — спытаў Рымскi.
— Праз паўгадзiны, — адказаў Сцёпа, павесiў слухаўку i сцiснуў гарачую галаву рукамi. Вось як атрымлiваецца ўсё дрэнна! Што ж гэта з памяццю, грамадзяне?
Аднак болей затрымлiвацца ў пярэднiм пакоi было няёмка, i Сцёпа адразу ж склаў план: як можна схаваць сваю няпамятлiвасць, а цяпер найперш хiтра выпытаць у чужаземца, што ён, уласна, збiраецца паказваць сёння ў давераным Сцёпу Вар’етэ?
Тут Сцёпа адвярнуўся ад апарата i ў люстры, якое даўно не выцiрала лянiвая Груня, выразна ўбачыў нейкага дзiўнага суб’екта — доўгага, як пругло, i ў пенснэ (ах, каб быў тут Iван Мiкалаевiч! Ён пазнаў бы гэтага суб’екта адразу!) А той адлюстраваўся i адразу ж знiк. Сцёпа трывожна зiрнуў глыбей у пярэднi пакой i другi раз яго гайданула, бо ў люстры прайшоў вялiзны чорны кот i знiк.
У Сцёпы сэрца ёкнула, ён пахiснуўся.
«Што ж гэта такое? — падумаў ён. — Цi не вар’яцею я? Адкуль гэтыя постацi?!» — Ён зазiрнуў у пярэднi пакой i спалохана закрычаў:
— Груня! Што гэта за кот тут у нас шляецца? Адкуль ён? I хто яшчэ з iм?
— Не хвалюйцеся, Сцяпан Багданавiч, — адазваўся голас, але не Грунiн, а госця са спальнi, — гэта мой кот. Не хвалюйцеся. А Грунi няма, я адправiў яе ў Варонеж, на радзiму, яна скардзiлася, што вы даўно не даяце ёй адпачынак.
Словы гэтыя былi такiя нечаканыя i недарэчныя, што Сцёпа вырашыў: галюцынацыя. Спалохана ён пабег у спальню i замёр на парозе. Валасы заварушылiся, а на лбе дробненька выступiў пот.
Госць сядзеў у спальнi, але ўжо не адзiн, а з кампанiяй. На другiм крэсле той самы тып, што ўзнiк у пярэднiм пакоi. Цяпер яго добра было вiдаць: вусы-пёркi, шкельца пенснэ паблiсквае, а другога шкельца няма. Але ў спальнi былi рэчы i намнога горшыя: на ювелiршыным пуфе пахабна разлёгся нехта трэцi, а менавiта — жудасных памераў чорны кот з кiлiшкам гарэлкi ў адной лапе i вiдэльцам, на якi ён успеў падчапiць марынаваны грыбок, у другой.
Святло, i так цьмянае ў спальнi, зусiм пачало знiкаць у Сцёпавых вачах. «Вось як, аказваецца, вар’яцеюць!» — падумаў ён i ўхапiўся за вушак.
— Бачу я, вы крыху здзiўлены, дарагi Сцяпан Багданавiч? — спытаўся Воланд у Сцёпы, якi дробна стукаў зубамi. — А мiж iншым здзiўляцца няма чаму. Гэта мая свiта.
Тут кот выпiў гарэлку, i Сцёпава рука слiзганула ўнiз па вушаку.
— I свiта гэтая патрабуе месца, — працягваў Воланд, — такiм чынам сёй-той з нас у кватэры лiшнi. I мне здаецца, што гэты лiшнi — вы!
— Яны, яны, — казлiным голасам заспяваў худы клятчасты, гаворачы пра Сцёпу ў множным лiку, — наогул, апошнi час яны страшэнна свiнячаць. П’янствуюць, блытаюцца з жанчынамi, выкарыстоўваючы сваё становiшча, нiчога не робяць ды i рабiць нiчога не ўмеюць, таму што не разбiраюцца ў тым, што iм даручана. Абманваюць начальства!
— Машыну казённую ганяе дарэмна! — паклёпнiчаў i кот, жуючы грыб.
I тут адбылося чацвёртае, апошняе дзеянне ў кватэры, калi Сцёпа зусiм ужо абсунуўся на падлогу i аслабелаю рукою драпаў за вушак.
Проста з трумо выйшаў маленькi, але надзвычай шыракаплечы, у кацялку на галаве i з iклом, якi тырчэў з рота, i рабiў брыдотнай i так страшную фiзiяномiю. I да ўсяго гэтага вогненна-рыжы.
— Я, — уступiў у гаворку гэты новы, — наогул не разумею, як ён стаў дырэктарам, — рыжы гугнявiў усё болей i болей: — Ён гэтакi ж дырэктар, як я архiрэй!
— Ты не падобны на архiрэя, Азазела, — заўважыў кот i наклаў сабе сасiсак на талерку.
— Я пра гэта i гавару, — прагугнявiў рыжы, завярнуўся да Воланда i дадаў паважна: — Дазвольце, месiр, яго выкiнуць к чорту з Масквы!
— Апсiк! — раптоўна раўнуў кот i ўздыбiў поўсць.
I тады спальня закруцiлася вакол Сцёпы, ён ударыўся галавой аб вушак, але, пакуль страцiў прытомнасць, успеў падумаць: «Я памiраю…»
Але ён не памёр. Калi расплюшчыў вочы, то ўбачыў, што сядзiць на нейкiм мураваным збудаваннi. Вакол нешта шумела. Калi ён добра разгледзеўся, то ўбачыў, што гэта шумiць мора, i нават болей — хвалi пагойдваюцца ля самых яго ног, i што, карацей, сядзiць ён на канцы мола, што пад iм блакiтнае зiхоткае мора, а ззаду — прыгожы горад на гарах.
Сцёпа, не ведаючы, што робяць у такiх выпадках, устаў i пайшоў па моле да берага.
На моле стаяў нейкi чалавек, палiў i паплёўваў у мора. На Сцёпу ён паглядзеў дзiкiмi вачыма i перастаў пляваць. Тады Сцёпа адмачыў такую штуку: стаў на каленi перад невядомым курцом i прамовiў:
— Малю, скажыце, якi гэта горад?
— Аднак! — бяздушна адазваўся палiльшчык.
— Я не п’яны, — хрыпата адказаў Сцяпан, — я хворы, са мною нешта здарылася, я хворы… Дзе я? Якi гэта горад?..
— Ну. Ялта…
Сцёпа цiха ўздыхнуў, упаў на бок, галавой стукнуўся аб нагрэты мол.
Раздзел 8
ПАЯДЫНАК ПРАФЕСАРА I ПАЭТА
Якраз у гэты час, калi Сцёпа страцiў прытомнасць у Ялце, гэта значыць а палове дванаццатай дня, да Iвана Мiкалаевiча Бяздомнага, якi прачнуўся пасля глыбокага i доўгага сну, вярнулася свядомасць. Нейкi час ён не мог здагадацца, якiм чынам ён трапiў у незнаёмы пакой з белымi сценамi, з дзiўным столiкам з нейкага белага металу i з белаю штораю, за якою адчувалася сонца.
Iван страсянуў галавою, пераканаўся, што яна не балiць, i ўспомнiў, што ён знаходзiцца ў бальнiцы. Гэта пацягнула за сабой успамiн пра смерць Берлiёза, але сёння яна не выклiкала такога вялiкага ўражання. Пасля таго як выспаўся, Iван Мiкалаевiч паспакайнеў i пачаў ясней думаць. Ён паляжаў нейкi час нерухома ў чыстым, мяккiм i зручным ложку, потым угледзеў кнопку званка побач з сабою. З-за прывычкi чапаць без патрэбы ўсё, ён нацiснуў на яе. Ён чакаў нейкага звону цi нейчага з’яўлення, але адбылося зусiм iншае. Ля Iванавых ног над ложкам засвяцiўся матавы цылiндр, на якiм было напiсана: «Пiць». Цылiндр пастаяў на месцы, потым пачаў круцiцца, пакуль не выскачыў надпiс: «Няня». Зразумела, што хiтры цылiндр уразiў Iвана. Надпiс «Няня» змянiўся надпiсам «Выклiчце доктара».
— Гм… — прамовiў Iван, бо не ведаў, што рабiць з гэтым цылiндрам далей. Але пашанцавала выпадкова: Iван нацiснуў на кнопку другi раз якраз на слове «Фельчарыца». Цылiндр цiха празвiнеў у адказ i патух, а ў пакой увайшла поўная сiмпатычная жанчына ў белым чыстым халаце i сказала Iвану:
— Добрай ранiцы!
Iван не адказаў, палiчыў прывiтанне недарэчным у такiх умовах. На самай справе, заперлi здаровага чалавека ў бальнiцу i яшчэ выгляд робяць, што гэтак i трэба!
Жанчына тым часам з дабрадушным тварам нацiснула на кнопку, i штора паплыла ўгору, у пакой скрозь пятлястую рашотку, якая была да самае падлогi, хлынула сонца.
За рашоткай быў балкон, за iм бераг звiлiстае рэчкi i на супрацьлеглым беразе — вясёлы сасновы бор.
— Калi ласка, ванну прымiце, — запрасiла жанчына, i ў яе пад рукамi рассунулася ўнутраная сцяна, за якой было ваннае аддзяленне i туалет.
Iван, хоць i вырашыў з жанчынаю не размаўляць, але не ўтрымаўся, калi ўбачыў, як шырокiм струменем прэ ў ванну вада з блiскучага крана, сказаў з iронiяй:
— Глядзi ты! Як у «Метраполi»!
— Э, не, — з гонарам сказала жанчына, — намнога лепш. Такога абсталявання i за мяжой няма. Вучоныя i дактары спецыяльна прыязджаюць глядзець нашу клiнiку. У нас кожны дзень iнтурысты.
Пры
