У нашай краiне атэiзм не дзiва, — з дыпламатычнай ветлiвасцю адказаў Берлiёз, — большасць нашага насельнiцтва свядома i даўно перастала верыць у казкi пра бога.

Тут чужаземец утварыў гэтакi фокус: устаў, пацiснуў здзiўленаму рэдактару руку i прамовiў наступнае:

— Дазвольце падзякаваць вам ад усяго сэрца!

— За што вы дзякуеце? — заплюскаўшы вачыма, спытаў Бяздомны.

— За вельмi важныя звесткi. Яны мне, як падарожнiку, надзвычай цiкавыя, шматзначна падняўшы палец, растлумачыў замежны дзiвак.

Важныя звесткi, вiдаць, сапраўды зрабiлi на падарожнiка моцнае ўражанне, таму што ён спалохана правёў позiркам па дамах, нiбы баяўся ў кожным доме ўбачыць атэiста.

«Не, ён не ангелец…» — падумаў Берлiёз, а Бяздомны падумаў: «Дзе гэта ён насабачыўся гаварыць па-расейску, вось што цiкава!» — i зноў насупiўся.

— Але, дазвольце спытацца ў вас, — пасля трывожнага роздуму загаварыў замежны госць, — ну, а як быць з доказамi iснавання бога, якiх, як вядома, iснуе роўна пяць?

— На жаль, — спачувальна адказаў Берлiёз, — нiводны з гэтых доказаў нiчога не варты, i чалавецтва даўно спiсала iх у архiў. Згадзiцеся, што ў разумовай сферы нiякага доказу iснавання бога быць не можа.

— Брава, — ускрыкнуў чужаземец, — брава! Вы цалкам паўтарылi думку неспакойнага старога Iмануiла на гэты конт. Але вось кур’ёз: ён ушчэнт знiшчыў усе пяць доказаў, а потым, быццам на здзек з самога сябе, стварыў уласны шосты доказ!

— Доказ Канта, — тонка ўсмiхнуўся i запярэчыў рэдактар, — таксама пераканаўчы. I недарэмна Шылер гаварыў, што кантаўскiя развагi пра гэтае пытанне могуць задаволiць толькi рабоў, а Штраўс проста смяяўся з гэтага доказу.

Берлiёз гаварыў, а сам думаў: «Але ўсё ж хто ён такi? I чаму гэтак добра гаворыць па-расейску?»

— Узяць бы гэтага Канта, ды за такiя доказы на тры гады на Салаўкi! зусiм нечакана бабахнуў Iван Мiкалаевiч.

— Iван! — збянтэжана шапнуў Берлiёз.

Але прапанова адправiць Канта на Салаўкi не толькi не збянтэжыла чужаземца, але выклiкала ў яго захапленне.

— Вось правiльна, правiльна, — i левае зялёнае яго вока, якое глядзела на Берлiёза, загарэлася, — яму толькi там i месца! Гаварыў я яму, калi мы разам снедалi: «Вы, прафесар, вядома, воля ваша, але не надта складна прыдумалi! Яно, можа, i разумна, але ж вельмi незразумела. З вас смяяцца будуць».

Берлiёз вылупiў вочы. «У час снедання.., Канту?.. Што ён вярзе?» — падумаў ён.

— Але, — працягваў чужаземец, якога не бянтэжыла Берлiёзава здзiўленне i якi звяртаўся да паэта, — адправiць яго на Салаўкi немагчыма, таму што ўжо сто гадоў з гакам знаходзiцца ў мясцiнах яшчэ болей далёкiх, чым Салаўкi, i дастаць яго адтуль нiякiм чынам, запэўнiваю вас, нельга!

— Шкада! — адазваўся задзiрака-паэт.

— I мне шкада! — пацвердзiў чужаземец, блiснуў вокам i працягваў: — Але вось якое пытанне мяне турбуе: калi няма бога, то, пытаюся, хто ж кiруе жыццём чалавечым i ўсiм наогул распарадкам на зямлi?

— Сам чалавек i кiруе, — паспяшаўся сярдзiта адказаць Бяздомны на гэтае, прызнацца, не зусiм зразумелае пытанне.

— Выбачайце, — мякка абазваўся незнаёмец, — на тое, каб кiраваць, трэба як-нiяк мець дакладны план на нейкi даволi прыстойны тэрмiн. Дазвольце ж запытацца ў вас, як можа кiраваць чалавек, калi ён пазбаўлены магчымасцi не толькi складаць якi-небудзь план на нейкi да смешнага кароткi тэрмiн, ну, скажам, гадоў на тысячу, але не можа ручацца нават за свой заўтрашнi дзень? I сапраўды, — тут незнаёмы звярнуўся да Берлiёза: — Уявiце, што вы, напрыклад, пачняце кiраваць, распараджацца i iншымi, i сабою самiм, наогул, пачняце толькi смак адчуваць, i раптам у вас… кхэ… кхэ… саркома лёгкага… — тут чужаземец салодка ўсмiхнуўся, быццам думка пра саркому лёгкiх прыносiла яму задавальненне, — ага, саркома, — ён прыплюшчыўся, як кот, паўтарыў гучнае слова, — i вось ваша кiраўнiцтва i скончылася! Нiчый лёс, акрамя вашага ўласнага, вас болей не цiкавiць. Родныя пачынаюць хлусiць, вы адчуваеце, што нешта не тое, нядобрае, кiдаецеся да вучоных-дактароў, потым да прайдзiсветаў, а здараецца, да варажбiтак. I першае, таксама другое i трэцяе рабiць не мае нiякага сэнсу, вы самi гэта разумееце. I ўсё канчаецца трагiчна: той, хто яшчэ нядаўна думаў, што ён нечым кiруе, апынаецца раптам у драўлянай скрынцы, ляжыць нерухома, i ўсе навокал разумеюць, што цяпер ад яго нiякай карысцi, спальваюць яго ў печы. А здараецца i горш: толькi чалавек збiраецца з’ездзiць у Кiславодск, — тут чужаземец прыплюшчана паглядзеў на Берлiёза, — звычайная, здавалася б, справа, але i гэтага зрабiць не можа, таму што невядома чаму раптам паслiзнуўся i трапiў пад трамвай! Няўжо вы скажаце пасля гэтага, што ён сам сабою гэтак кiраваў? Цi не правiльней думаць, што кiраваў iм нехта iншы? i тут раптам незнаёмы засмяяўся дзiўным смяшком.

Берлiёз з вялiкаю ўвагаю слухаў непрыемны расказ пра саркому i пра трамвай, i нейкiя трывожныя думкi пачыналi мучыць яго. «Ён не чужаземец! Ён не чужаземец! — думаў ён. — Гэта вельмi дзiўны суб’ект… але, даруйце, хто ж ён такi?»

— Вы хочаце палiць, як я бачу? — нечакана звярнуўся да Бяздомнага незнаёмец. — Вы якiя палiце?

— А ў вас хiба розныя ёсць? — панура спытаўся паэт, у якога кончылiся папяросы.

— Якiя вам? — спытаўся невядомы.

— Ну, «Нашу марку», — злосна адказаў Бяздомны.

Незнаёмы адразу ж дастаў з кiшэнi партабак i прапанаваў Бяздомнаму:

— «Наша марка».

I рэдактара i паэта не гэтак уразiла тое, што знайшлася ў партабаку менавiта «Наша марка», колькi сам партабак. Ён быў вялiкi, з чырвоннага золата, i на iм, калi адчыняўся, блiснуў сiнiм i белым агнём брыльянтавы трохкутнiк.

Тут лiтаратары падумалi рознае. Берлiёз: «Не, чужаземец!», а Бяздомны: «Во, д’ябал яго вазьмi! Га?»

Паэт i гаспадар партабака запалiлi, а Берлiёз адмовiўся.

«Трэба будзе запярэчыць яму такiм чынам, — рашыў Берлiёз, — правiльна, чалавек смяротны, нiхто гэта не аспрэчвае. А справа ў тым, што…»

Аднак ён не ўспеў сказаць гэтыя словы, як загаварыў чужаземец:

— Правiльна, чалавек смяротны, але гэта толькi паўбяды. Дрэнна, што ён раптоўна смяротны, вось у чым фокус! I наогул цяжка сказаць, што з iм будзе сёння вечарам.

«Нейкая недарэчная пастаноўка пытання…» — падумаў Берлiёз i запярэчыў:

— Ну, у гэтым ёсць перабольшанне. Я пра свой сённяшнi вечар ведаю амаль дакладна. Само сабою разумеецца, калi мне на Броннай не ўпадзе на галаву цаглiна…

— Цаглiна нi з таго нi з сяго, — пераканаўча перапынiў невядомы, — нiкому i нiколi на голаў не ўпадзе. У прыватнасцi, запэўнiваю вас, вам яна не пагражае. Вы памраце iншай смерцю.

— Можа, вы ведаеце i якой, — зусiм натуральна,з iронiяй пацiкавiўся Берлiёз i такiм чынам уцягваўся ў нейкую недарэчную размову, — i скажаце мне?

— Ахвотна, — адазваўся незнаёмы.

Ён зiрнуў на Берлiёза, быццам зняў мерку на гарнiтур, скрозь зубы прамармытаў нешта: «Раз, два… Меркурый у другiм доме… поўня сышла… шэсць — няшчасце… вечар — сем…» — i гучна i радасна аб’явiў: — Вам адрэжуць галаву!

Бяздомны дзiка i злосна вылупiў вочы на нахабнага незнаёмца, а Берлiёз спытаўся з крывой усмешкай:

— А хто канкрэтна? Вораг? Iнтэрвенты?

— Не, — адказаў субяседнiк, — расейская жанчына, камсамолка.

— Гм… — прамармытаў раззлаваны жарцiкамi незнаёмага Берлiёз. — Ну, гэта, выбачайце, мала верагодна.

— Прашу прабачэння, — адказаў чужаземец, — але гэта праўда. Ага, мне хацелася спытаць у вас, што вы будзеце рабiць сёння вечарам, калi не сакрэт?

— Сакрэта няма. Зараз я зайду дадому на Садовую, а потым у дзесяць вечара ў МАССАЛIЦе адбудзецца паседжанне, i я на iм буду старшыняваць.

— Не, гэтага не будзе, — цвёрда запярэчыў чужаземец.

— Гэта чаму?

— Таму, — адказаў чужаземец i прыплюшчанымi вачыма паглядзеў на неба, у якiм у прадчуваннi вячэрняй прахалоды нячутна кружылi чорныя птушкi, — што Анечка ўжо купiла алей, i не толькi купiла, але нават i разлiла. Такiм чынам паседжанне не адбудзецца.

Тут, як зразумела, пад лiпамi запанавала маўчанне.

— Даруйце, — пасля маўчання загаварыў Берлiёз, гледзячы на чужаземца, якi плёў абы-што, — пры чым тут алей, i якая Анечка?

— Алей тут вось пры чым, — раптам загаварыў Бяздомны, якi, вiдаць, вырашыў аб’явiць няпрошанаму субяседнiку вайну, — вам не даводзiлася, грамадзянiн, бываць у псiхбальнiцы?

— Iван!.. — цiха ўскрыкнуў Мiхаiл Аляксандравiч.

Але чужаземец не пакрыўдзiўся i нават весела засмяяўся.

— Быў, быў i неаднойчы! — ускрыкнуў ён смяшлiва, але не адводзiў сваiх вачэй, якiя не смяялiся, ад паэта. — Дзе толькi я не быў! Шкада толькi, што мне не хапiла часу распытацца ў прафесара, што гэта такое шызафрэнiя. Дык вы ўжо самi даведайцеся ў яго, Iван Мiкалаевiч!

— Адкуль вы ведаеце, як мяне завуць?

— Злiтуйцеся, Iван Мiкалаевiч, хто ж вас не ведае? — тут чужаземец выцягнуў з кiшэнi нумар «Лiтаратурнай газеты», i Iван Мiкалаевiч убачыў на першай паласе свой фотаздымак, а пад iм i ўласныя вершы. Але гэты доказ славы i вядомасцi, якi толькi яшчэ ўчора парадаваў бы, зараз радасцi не прынёс.

— Выбачайце, — сказаў ён i пацямнеў з твару, — вы не можаце пачакаць хвiлiнку? Мне трэба таварышу сказаць два словы.

— Ну, з задавальненнем! — усклiкнуў незнаёмы. — Тут гэтак добра пад лiпамi, а я, дарэчы, нiкуды не спяшаюся.

— Вось што, Мiша, — зашаптаў паэт, калi адвёў Берлiёза ўбок, — гэта нiякi не iнтурыст, а шпiён. Гэта расейскi эмiгрант, якi прабраўся да нас. Патрабуй у яго дакументы, а то ўцячэ…

— Ты думаеш? — устрывожана шапнуў Берлiёз, а сам падумаў: «А яго ж праўда!»

— Ты мне вер, — зашыпеў яму ў вуха паэт, — дурнем прытвараецца, каб выведаць нешта. Ты чуеш, як ён па-расейску шпарыць? — паэт гаварыў i сачыў, каб незнаёмы не ўцёк. — Пайшлi, затрымаем яго, а то ўцячэ…

I паэт за руку пацягнуў Берлiёза да лаўкi. Незнаёмы ўжо не сядзеў, а стаяў ля яе, трымаў у руках нейкую кнiжачку ў цёмна-шэрым пераплёце, капэрту са шчыльнае, добрага гатунку, паперы i вiзiтоўку.

— Прабачце мне, што я за спрэчкаю забыўся назвацца. Вось вам картачка, пашпарт i запрашэнне прыехаць у Маскву на кансультацыi, — важка прамовiў незнаёмы i ўважлiва паглядзеў на абодвух лiтаратараў.

Тыя збянтэжылiся. «Д’ябал, усё пачуў…» — падумаў Берлiёз i ветлiвым жэстам даў зразумець, што ў паказе дакументаў патрэбы няма. Пакуль чужаземец соваў iх рэдактару, паэт успеў разгледзець на картачцы надрукаванае замежнымi лiтарамi слова «прафесар» i першую лiтару прозвiшча — двайное «В».

— Вельмi прыемна, — тым часам збянтэжана мармытаў рэдактар, а чужаземец схаваў дакументы ў кiшэню.

Адносiны такiм чынам былi адноўлены, i ўсе ўтрох зноў селi на лаўку.

— Вы ў якасцi кансультанта запрошаны да нас,