ад глобуса. — Куды скажаце дзець вашу свiту, мая дарагая донна? Асабiста мне яна не патрэбна.

Тут у адчыненыя дзверы ўбегла Наташа, як i была голая, пляснула рукамi i закрычала Маргарыце:

— Будзьце шчаслiвыя, Маргарыта Мiкалаеўна! — яна закiвала галавой майстру i зноў звярнулася да Маргарыты: — Я ведала, куды вы ходзiце.

— Хатнiя работнiцы ўсё ведаюць, — адзначыў кот i шматзначна падняў лапу, памылка думаць, што яны сляпыя.

— Чаго ты хочаш, Наташа? — спыталася Маргарыта. — Вяртайся ў асабняк.

— Душачка, Маргарыта Мiкалаеўна, — умольна загаварыла Наташа i стала на каленi, — папрасiце iх, — яна зiрнула на Воланда, — каб пакiнулi мяне ведзьмаю. Не хачу я болей у асабняк! Нi за iнжынера, нi за тэхнiка не пайду! Мне пан Жак учора прапанову зрабiў на балi, — Наташа раскрыла кулачок i паказала нейкiя залатыя манеткi.

Маргарыта запытальна паглядзела на Воланда. Той кiўнуў галавою. Тады Наташа кiнулася на шыю Маргарыце, звонка яе пацалавала, пераможна ўскрыкнула i вылецела праз акно.

На Наташыным месцы апынуўся Мiкалай Iванавiч. Ён меў ужо чалавечае аблiчча, але быў надзвычай засмучаны, мабыць, нават i раззлаваны i засмучаны.

— Вось каго я адпушчу з асаблiвым задавальненнем, — сказаў Воланд i з агiдаю паглядзеў на Мiкалая Iванавiча, — з асаблiвым задавальненнем, бо ён тут зусiм лiшнi.

— Я вельмi прашу выдаць мне пасведчанне, — загаварыў Мiкалай Iванавiч i ўвесь час дзiка азiраўся навокал, — дзе я правёў мiнулую ноч.

— Наконт чаго? — сурова спытаўся кот.

— Каб паказаць у мiлiцыi i жонцы, — цвёрда сказаў Мiкалай Iванавiч.

— Пасведчанняў мы звычайна не выдаём, — адказаў кот i надзьмуўся, — але вам, няхай будзе па-вашаму, выключэнне зробiм.

I не паспеў Мiкалай Iванавiч апамятацца, як голая Гела ўжо сядзела за пiшучай машынкаю, а кот дыктаваў ёй:

— Гэтым сведчым, што Мiкалай Iванавiч правёў памянёную ноч на балi ў сатаны, быў прыцягнуты туды ў якасцi транспартнага сродку… пастаў, Гела, дужку! У дужках напiшы «япрук». Подпiс — Бегемот.

— А дата? — пiскнуў Мiкалай Iванавiч.

— Дат не ставiм, з датаю папера будзе несапраўдная, — адазваўся кот, падмахнуў паперку, аднекуль здабыў пячатку, як i належыць, падыхаў на яе, адцiснуў на паперы слова «заплачана» i ўручыў паперу Мiкалаю Iванавiчу. Пасля гэтага Мiкалай Iванавiч знiк бясследна, а на яго месцы з’явiўся нечаканы чалавек.

— Гэта яшчэ хто? — гiдлiва спытаўся Воланд i рукою засланiўся ад святла свечак.

Варэнуха апусцiў галаву, уздыхнуў i цiха сказаў:

— Адпусцiце назад. Не магу быць вампiрам. Я ж тады разам з Гелаю Рымскага ледзь насмерць не ўходаў. А я не крывапiўца. Адпусцiце.

— Што гэта за трызненне? — зморшчыўся i спытаўся Воланд. — Якi яшчэ там Рымскi? Што ён вярзе?

— Не хвалюйцеся, калi ласка, месiр, — адазваўся Азазела i звярнуўся да Варэнухi: — Хамiць не трэба па тэлефоне. Хлусiць па тэлефоне не трэба. Зразумела? Больш гэтым займацца не будзеце?

Ад радасцi ў галаве ў Варэнухi ўсё змяшалася, але твар засвяцiўся, i ён, ужо не памятаючы, што гаворыць, мармытаў:

— Сапраўды… я хачу сказаць, ваша вя… адразу пасля абеду… — Варэнуха прыцiскаў рукi да грудзей, умольна глядзеў на Азазелу.

— Ну добра, дадому, — адказаў той, i Варэнуха растаў.

— А цяпер усе пакiньце мяне аднаго з iмi, — загадаў Воланд i паказаў на майстра i Маргарыту.

Воландаў загад быў выкананы iмгненна. Воланд крыху памаўчаў i звярнуўся да майстра:

— Ага, значыць, у арбацкi падвал? А хто будзе пiсаць? А мары? Натхненне?

— У мяне не будзе болей нiякiх мар i натхнення, — адказаў майстар, — нiшто мяне навокал не цiкавiць, акрамя яе, — ён зноў паклаў руку на Маргарыцiну галаву, — мяне зламалi, мне сумна, i я хачу ў падвал.

— А ваш раман? Пiлат?

— Ён мне ненавiсны, гэты раман, — адказаў майстар, — я залiшне шмат перанёс з-за яго.

— Я прашу цябе, — жаласна папрасiла Маргарыта, — не гавары гэтага. За што ты мучыш мяне? Ты ведаеш, што я ўсё сваё жыццё ўклала ў тваю работу, Маргарыта, звярнуўшыся да Воланда, дадала: — Не верце яму, месiр, ён надта змучаны.

— Але трэба нешта апiсваць, — гаварыў Воланд. — Калi вы цалкам выкарысталi пракуратара, ну, тады пачнiце апiсваць хаця б гэтага самага Алаiзiя.

Майстар усмiхнуўся.

— Гэтага Лапшоннiкава не надрукуе, ды гэта i не цiкава.

— За што вы будзеце тады жыць? Давядзецца жабраваць.

— Ахвотна, ахвотна, — адказаў майстар, прытулiў да сябе Маргарыту, абняў яе за плечы i дадаў: — Яна адумаецца, пакiне мяне…

— Не думаю, — скрозь зубы прамовiў Воланд i працягваў: — Дык вось, чалавек, якi прыдумаў гiсторыю пра Понцiя Пiлата, адыходзiць у падвал, збiраецца сесцi там ля лямпы i быць жабраком?

Маргарыта адхiлiлася ад майстра i палымяна загаварыла:

— Я зрабiла ўсё, што змагла, я шаптала яму пра сама спакуслiвае, а ён i ад гэтага адмовiўся.

— Тое, пра што вы яму шапталi, я ведаю, — запярэчыў Воланд, — але гэта не самае спакуслiвае. Я вам скажу, — з усмешкаю звярнуўся ён да майстра, — ад вашага рамана будуць яшчэ вам сюрпрызы.

— Гэта вельмi сумна, — адказаў майстар.

— Не, не, не, не сумна, — сказаў Воланд, — страшнага болей нiчога не будзе. Ну, Маргарыта Мiкалаеўна, усё зроблена. У вас да мяне ёсць якiя-небудзь прэтэнзii?

— Што вы, што вы, месiр!

— Тады вазьмiце гэта на памяць, — сказаў Воланд i дастаў з-пад падушкi невялiкую залатую падкову, усыпаную алмазамi.

— Не, не, за што!

— Вы хочаце паспрачацца са мною? — з усмешкаю спытаўся Воланд.

Маргарыта паклала падкову на сурвэтку, завязала яе вузлом, бо ў плашчы кiшэняў не было. Яна азiрнулася на акно, у якiм ззяла поўня, i сказала:

— Вось чаго я не разумею… Чаму гэта ўсё поўнач, поўнач, а павiнна быць ужо ранiца?

— Святочную поўнач можна i падоўжыць, — адказаў Воланд. — Ну, жадаю вам шчасця!

Маргарыта малiтоўна працягнула абедзве рукi да Воланда, але не пасмела наблiзiцца да яго i цiха ўсклiкнула:

— Бывайце! Бывайце!

— Да сустрэчы, — сказаў Воланд.

I Маргарыта ў чорным плашчы, майстар у бальнiчным халаце выйшлi ў калiдор ювелiршынае кватэры, у якiм гарэла свечка i дзе iх чакала Воландава свiта. Гела несла чамадан, у якiм быў раман i небагаты Маргарыцiн скарб, кот дапамагаў Геле. Ля дзвярэй на лесвiцу Кароўеў пакланiўся i знiк, а астатнiя пайшлi праводзiць па лесвiцы. Яна была пустая. Калi iшлi па пляцоўцы трэцяга паверха, там штосьцi мякка шлёпнула, але на гэта нiхто не звярнуў увагi. Ля самых дзвярэй з шостага пад’езда Азазела дзьмухнуў угору, а як толькi выйшлi на двор, куды не даставала святло поўнi, убачылi чалавека ў ботах i ў кепцы, якi спаў, i спаў, вiдаць, мёртвым сном, а таксама вялiкую чорную машыну з патушанымi фарамi, якая чакала ля пад’езда. Скрозь лабавое шкло цьмяна вiднелася аблiчча грака.

Ужо збiралiся садзiцца, як Маргарыта адчайна ўскрыкнула:

— Божа, я згубiла падкову!

— Сядайце ў машыну, — сказаў Азазела, — i пачакайце мяне. Я зараз вярнуся, толькi разбяруся, у чым справа. — I ён вярнуўся ў пад’езд.

А справа была ў тым: крыху раней, да выхаду Маргарыты i майстра з iх праважатымi, з кватэры No 48, якая была пад ювелiршынай кватэрай, на лесвiцу выйшла сухенькая жанчына з бiтонам i сумкаю ў руках. Гэта была тая самая Анечка, якая ў сераду разлiла, на бяду Берлiёза, алей ля круцёлкi.

Нiхто не ведаў, ды, пэўна, нiколi i не даведаецца, чым займалася гэтая жанчына ў Маскве i за што яна iснавала. Вядома пра яе было толькi тое, што яе кожны дзень можна было ўгледзець то з сумкаю, то з бiтонам, а то i з сумкаю i з бiтонам адначасна — альбо ў нафталаўцы, альбо на базары, альбо ля варот дома, альбо на лесвiцы, а часцей за ўсё на кухнi ў кватэры No 48, дзе i жыла Анечка. Акрамя таго, а нават i найбольш было вядома, што дзе не з’яўлялася б альбо не знаходзiлася Анечка — там адразу ўсчынаўся скандал, акрамя ўсяго, мела яна мянушку «Чума».

Чума-Анечка прачыналася чамусьцi надзвычай рана, а сёння наогул успаролася нi свет нi зара, а палове першае. Павярнуўся ключ у дзвярах, Анеччын нос высунуўся з iх, а потым высунулася i ўся яна цалкам, грукнула за сабой дзвярыма i ўжо наважылася рушыць кудысьцi, як на верхняй пляцоўцы грукнулi дзверы, нехта паляцеў унiз, наскочыў на Анечку, адкiнуў яе ўбок гэтак, што яна ўдарылася патылiцай аб сцяну.

— Куды гэта цябе чорт нясе ў адных падштанiках? — завiшчала Анечка, ухапiлася за патылiцу.

Чалавек у адной бялiзне, з чамаданчыкам у руцэ i ў кепцы, з заплюшчанымi вачыма адказаў Анечцы дзiкiм сонным голасам:

— Калонка! Купарвас! Адна пабелка колькi каштавала! — I, заплакаўшы, раўнуў: — Прэч!

Тут ён кiнуўся бегчы, але не ўнiз, а назад — угору, туды, дзе было выбiта нагою эканамiста шкло ў акне, i праз акно дагары нагамi вылецеў на двор. Анечка i пра патылiцу забылася, ахнула i кiнулася да акна. Яна легла жыватом на пляцоўку, высунула голаў праз акно, чакала, што ўбачыць на асветленым лiхтаром асфальце чалавека з чамаданам, якi забiўся насмерць. Але на асфальце на дварэ зусiм нiчога не было.

Заставалася меркаваць, што сонная i дзiўная асоба паляцела з дому як птушка i не пакiнула пасля сябе нiякага следу. Анечка перахрысцiлася i падумала: «Ну, сапраўды, кватэра нумар пяцьдзесят! Не дарэмна людзi гавораць!.. Ай ды кватэрка!..»

Не паспела яна так падумаць, як дзверы зноў ляпнулi, i другi хтосьцi пабег зверху. Анечка прытулiлася да сцяны i ўбачыла, як нейкi даволi салiдны грамадзянiн са свiнячым тварам, як здалося Анечцы, шмыгнуў паўз яе i гэтаксама, як i першы, вылецеў з дома праз акно i не думаў забiвацца аб асфальт. Анечка забылася ўжо, чаго выйшла, куды збiралася iсцi, засталася на лесвiцы, хрысцiлася, вохкала, размаўляла сама з сабой.

Трэцi, без бародкi, з круглым паголеным тварам, у талстоўцы, выбег зверху праз нейкi час i гэтаксама вылецеў праз акно.

Трэба з гонарам сказаць, што Анечка была надзвычай цiкаўная i вырашыла пачакаць, цi не здарацца новыя дзiвосы. Дзверы наверсе зноў адчынiлiся, i цяпер зверху сыходзiла цэлая кампанiя, але не бягом, а звычайна, як i ўсе людзi. Анечка адбегла ад акна, сышла да сваiх дзвярэй, хуценька адамкнула i схавалася за iмi, а ў пакiнутай шчылiнцы засвяцiлася яе цiкаўнае вока.

Хтосьцi хворы не хворы, але белы з твару, зарослы шчэццю, у чорнай шапачцы i ў нейкiм халаце сыходзiў зверху няцвёрдаю хадою. Яго клапатлiва вяла пад руку нейкая кабетка ў