Rojdestvo arafasidagi tun. Николай Васильевич Гоголь
Rojdestvoga bir kun qolgan edi, u ham o‘tdi. Bulutsiz qish kechasi boshlandi. Yulduzlar charaqlab chiqdi. Oy ham, yaxshilarning yo‘li yerisin, olam ro‘shno bo‘lsin, hamma shodxursand quvonib yoramazon[1 — Burungi vaqtda Ukrainada «Kolyadka» aytish odati bor ekan. Bu bizning «yoramazon» ga o‘xshab ketganidan uni «yoramazon» deb tarjima qildik. (Tarj.)«Bizda ertaga rojdestvo degan kuni kechqurun odamlarning eshigiga borib qo‘shiq aytishni kolyadovat deydilar. Uyning egasi kolyadka aitib kelgan kishining to‘rvasiga kolbasami, nonmi yok. chaqami, ishqilib, Har kim topganini tashlaydi. Bir zamonlarda Kolyadka, degan bir tentak o‘tgan ekan, uni avliyo hisoblagan ekanlar. Kolyadka aytish shundan qolgan ekan. Kim bilsin, rostmi yolg‘onmi? Buni muhokama qilish bizdek nodonlarning ishi emas Utgan iili Osip hazrat, kolyadka aytish, shaytonni sharaflash bilan teng, deb ta’qiqlamoqchi bo‘lgan ekan. Ammo to‘g‘risini aitganda kolyadkada boyagi Kolyadka haqida bir og‘iz ham so‘z yo‘q. Ko‘proq Isoning tug‘ilgani to‘g‘risida qo‘shiq aytadilar. keyin oxirida uyning egasini uning bola-chaqalarini duo “kiladilar”. Arichining sharhi. (Gogol izohi).] aytsin Iso alayhissalomga madh o‘qisin, deb osmonga viqor bilan kutarildi. Sovuq kunduzgidan kuchliroq. Ammo, shunday sokinlik ediki, oyoq ostidagi qorning g‘archnllashi yarim chaqirimdan eshitilardi. Uspirinlar hali deraza tagida to‘planishganlari yo‘q. yolg‘iz oygina yasangan qizlarni g‘archillama qorga tezroq chiqinglar, deb chaqirayotganday darchalardan mo‘ralardi. Bir uyning mo‘risidan burqirab tutun chiqib, osmonga ko‘tarildi, tutun ichida supurgi mingan yalmog‘iz ham osmonga chiqib ketdi.
Agar shu paytda sorochinlik sud maslahatchisi fuqaroga qarashli otlardan uchtasi qo‘shilgan aravada, sarvoz yigitlarnikidek qunduzi telpak, adipiga qora barra tikilgan po‘stin kiyib, to‘qima qamchinini silkitib o‘tib qolsa, darhol yalmog‘izga ko‘zi tushgan bo‘lardi, chunki duiyodagi birorta ham yalmog‘iz uning nazaridan qochib qutulolmagan. Qaysi bekaning cho‘chqasi nechta tuqqanini, kimping sandigida qancha bisoti borligini, saxiy kishi ulug‘ bayram kunida bisotidan, ro‘zg‘oridan nimasini olib chiqib araqxonaga garov qo‘yishini ham biladi. Ammo sorechinlik sud maslahatchisining yo‘li bugun buyoqqa tushmadi, tushganda ham, boshqalar bilan uning nima ishi bor, o‘zining tashvishi ko‘p. Ammo yalmog‘iz shunday balandga chiqdiki, pastdan qora dog‘ga o‘xshab ko‘rindi. Dog‘ osmonning qasriga borsa, yulduzlar birin-sirin g‘oyib bo‘laverdi. Yalmog‘iz birpasda yengini yulduzga to‘ldirib oldi. Osmonda uch-to‘rttagina yulduz qoldi, xolos. Shu payt narigi tomondan ham qora dog‘ paydo bo‘lib, cho‘zilib, birpasda ulg‘ayib ketdi, Shabko‘r odam ko‘zoynak emas, komissar aravasining g‘ildiragini burniga taqib olsa ham bu narsaning nimaligini bilolmas Edi.
Oldidan qaraganda nemisning[2 — Fransuzmi, ruminmi, shvedmi, ishqilib, boshqa yurtdan kelganlarning hammasini bizda nemis, deydilar. (N. V. Gogol izohi).] xuddi o‘zi: bir zum tek turmasdan nimani ko‘rsa hidlaydigan tumshugi cho‘chqaning tumshug‘iga yoki dumaloq chaqaga o‘xshardi, oyoqlari chillakday: agar Yareski[3 — Yareski — Poltava gubernyasi. Mirgorod uyezdidagi bir qishloq.] qishlog‘i da’voshisining oyoqlari shunaqa bo‘lsa, bir o‘yin tushishda sinar edi. Ammo orqasidan qaraganda mundir kiygan gubernator stryapchiyining[4 — Stryapchiy — Ro‘zg‘or ishlarini olib boruvchi saroy xodimi.] xuddi o‘zi edi, chunki hozir rasm bo‘lgan mundirning orqa tomonida uzun va ingichka etagi bo‘lganidek, uning ham ingichka, uzun quyrug‘i bor edi. Faqat iyagi tagida osilib turgan takasoqoli, boshidagi shoxchasi, mo‘ri tozalovchndan battar qoraligi, uning nemis ham emas, gubernator stryapchiysi ham emas, balki yorug‘ dunyoda oxirgi kun tentirab, yaxshilarni yo‘ldan ozdirib yurgan, ertaga ertalab qo‘ng‘iroqlar chalinishi bilan dumini qisib, orqasiga qaramasdai jahannamga kirib ketadigan shaytonning o‘zginasi ekanini ko‘rsatib turardi.
Bu orada shayton oyni o‘g‘irlash payida sekin-sekin kelaverdi, qo‘lini uzatib, oyni ushlamoqchi ham bo‘ldi-yu, lekin qo‘li kuygandek, tortib oldi, barmog‘ini og‘ziga tiqib so‘rdi. Keyin narigi tomondan kelib ushlamoqchi bo‘ldi, tag‘in qo‘lini tortdi. Ammo ayyor shaytoi shuncha pand yesa ham, sira tinchimasdan, shaytonligini qilaverdi. Yugurib kelib, ikki qo‘li bilan oyni ushlab Oldi; chilim chekmoqchi bo‘lgan odam cho‘g‘ni qo‘lidan qo‘liga olib, uf-uflagandek, u ham afti basharasini bujmaytirib, oyni u qo‘lidan-bu qo‘liga olib sovutganday bo‘ldi-da, darrov cho‘ntagiga solib, hech narsa ko‘rmagandek yugurgancha ketaverdi.
Shayton oyni o‘g‘irlab ketganini Dikankadagilarning hech qaysisi sezmadi. Lekin bo‘lus mirzasi araqxonadan emaklab chiqayotganida osmondagi oy birdaniga qimirlab o‘yiiga tushib ketganini ko‘rgan ekan: azbaroyi xudo, deb qasam ichsa ham qishloqdagilarning hech qaysisi ishonmasdan, uni masxara qilib kuldilar. Ammo shaytonning bunday qonunga xilof ish qilishining boisi nima? Sababi bor edi: boy Chubni munshi mehmondorchilikka chaqirganini bilar edi. Bu mehmondorchilikka da’voshidan bo‘lak munshining qarindoshi, cherkovda nihoyat darajada yo‘g‘on ovoz bilan hofizlik qiluvchi ko‘k syurtuk kiygan hofiz, yana kazak Sverbiguz va yana bir necha kishi chaqirilgan edi. Bu mehmondorchilikda rojdestvo oshi — mayiz solib pishirilgan guruchdan bo‘lak yana za’far qo‘shilgan araq va boshqa turlituman laziz ovqatlar bo‘ladigan edi. Otasi mehmondorchilikka ketganda butun qishloqqa go‘zalligi bilan nomi ketgan qizi uyda yolg‘iz qoladi. yolg‘iz qolgan qiz oldiga norg‘ul azamat temirchi yigit kelsa kerak. Shayton uni Kondrat buzrukning xutbalaridan ham battar yomon ko‘radi. Temirchi ishdan bo‘sh vaqtlarida suratkashlik ham qilardi va bu atrofda undan usta naqqosh yo‘q edi. Yuzboshi L… ko-ning o‘zi, tirikligida uni Poltavaga chaqirib, hovlisining taxta devorini bo‘yatdirgan edi.
Dikanka qishlogidagilarning karam sho‘rva ichadigam tovoqlariii ham shu temprchi bo‘yagan edi. Temirchi xudojo‘y odam bo‘lib, ko‘pincha aziz-avliyolarning suratlarini chnzar edi. T… dagi butxonada temirchi chizgan, nijpl yozgai Lukaning surati hali ham bor. Ammo temirchi butun hunarini butxonaning o‘ng tomonidagi hujra devoriga solgan suratda ko‘rsatgandi. Bunda qiyomat kuni Qo‘lida bir shoda kalit bilan do‘zaxdan shaytonni haydab chiqazayotgan avliyo Petrning tasvnrnni solgandi. Shayton kuni bitganini bilib, qo‘rqqanndan o‘zini har tarafga urar, do‘zaxdagi gunohkorlar qamchiimi, palyonmi, ishqilib qo‘llariga nima tushsl shu bilan urib quvlar edilar. Naqqosh bu suratni katta taxtaga solayotganda shayton unga qo‘lidan kelganicha xalaqit berdi. Qo‘lidan turtib, bosqon ostidagi kulni to‘zitib surati ustiga sochar edi. Lekin shaytonning bu g‘alamisligiga qaramay suratni chizib o‘lib, taxtani cherkovni devoriga qoqib qo‘ygan edi. Ana shundan beri shayton undan o‘ch olmoqchi bo‘lib yanib yurardi.
Yorug‘ duiyoda yana bir kungina izg‘ishi qoldi; bir kun qolgan bo‘lsa ham, shu kecha temirchidan bir iloj qilib alamini olmoqchi bo‘ldi. Shuning uchun boradigan joyi ancha uzoq bo‘lganidan, keksa Chub erinib bormasin, degan maqsadda bu ishlarni qilgan edi. Munshinikiga qishloqni yonlab, tegirmondan, go‘ristondan o‘tilgach, jarlikdan aylanib borilar edi. Oydin kechada za’far solingan araq va mehmondorchilik uni tinch qo‘ymagan bo‘lardi. Ammo bunday qorong‘i kechada birorta odam uni pechkasidan tushirib, uyidan chiqazolmasa kerak. Avvaldan Chub bilan chiqishmaydigan temirchi zo‘r bo‘lgani bilan ota borida qizning oldiga borishga yuragi dov bermasdi.
Shunday qilib, shayton oyni cho‘ntagiga solishi bilan olamni shunday zulmat bosdiki, unaqa-bunaqa odam munshiniki uyoqda tursin, araqxonani ham topolmas edi. Yalmog‘iz birdaniga qorong‘ida qolib chinqirib yubordi. Shayton darrov yo‘rg‘alab kelib uning tirsagidan ushladi-da, odatda xotin zoti qulog‘iga qanday shivirlansa u ham yalmog‘izning pinjiga kirib, shunday shivirlab ketdi. Dunyoning ishlari g‘alati-da! Olamdagi maxluqlarning barisi bir-birining qilig‘ini o‘rganishga, birbirini ermak qilishga urinadi. Burun Mirgorodda sudya bilan shahar hokimigina qishda movut qoplangap kalta po‘stin kiyar edilar, boshqa mayda-chuyda amaldorlar teri po‘stin kiyardilar. Endi bo‘lsa, sud a’zosi ham, daha sudyasi ham barra teridan yangi po‘stin tikdirib, movut qoplatib olibdylar. Daftarchi bilan bo‘lus mirzasi ham burnoq yili ko‘k xitoy matonin» gazini ykki miridan olibdilar. Ponomar[5 — Ponomar — pravoslav cherkovida jom chaluvchi.] bo‘lsa katak-katak matodan yozlik cholvor, yo‘l-yo‘l jun matodan kamzul tikdiribdi. Xullas, hamma odam qatoriga kirmoqchi bo‘ladi. Bu odamlar qachon tinchisharkin. Bao bog‘laymanki, shayton ham o‘zini odam qatoriga qo‘shga» nini ko‘rsalar, ko‘plar hayron bo‘ladilar. Hammadai yomon ta’sir qiladigan joyi shuki, shayton o‘zini juda ko‘hlik deb o‘ylar, holbuki ko‘rgan odamning ko‘ngli aynir edi. Foma Grigoryevich aytganday, basharasi ta’viya-yu, ammo, shayton ham muhabbatni qo‘msaydi! Biroq, osmonu yerni shunday qorong‘ilik bosdiki, yalmogiz bilan shayton o‘rtasida keyin nima gaplar o‘tganini sira ko‘rib bo‘lmadi.
Chub uyidan chiqarkan, qotmadan kelgan, novcha, kalta po‘stin kiygan, mujiklar soqol qiradigan chalg‘i sinig‘i ikki haftadan beri betiga tegmaganidan soqoli o‘sib ketgan kishiga:
— Hali, og‘a, munshining yangi uyini ko‘rganim yo‘q, degin? Bugun u yerda yaxshigina mayxo‘rlik bo‘ladi! — dedi-da, og‘zi qulog‘iga yetkudek iljaydi. — Ishqilib kech qolmasak bo‘lgani…
Chub shunday deb, po‘stini ustidan mahkam bog‘lab olgan belbog‘ini rostladi, boshidagi telpagini bostirib kiydi, xira itlarning kushandasi bo‘lgan qamchini dastasini mahkamroq ushladi, lekin shu payt osmonga qa. rab to‘xtadi…
— Nima balo! Uni qara! Uni qara, Panas!..
Og‘aynisi: «Nima?» deb so‘radi-yu, u ham boshini ko‘tarib yuqoriga qaradi.
— Nimang nimasi, oy g‘oyib bo‘libdi.
— Nima balo bo‘ldi? Haqiqatan oy yo‘q-ku.
Chub, og‘aynisining beparvoligidai xafa bo‘lib.
— Hamma gap yo‘qligida-da, parvoyi palaksan-a, — dedi.
— Qo‘limdan nima kelardi!
Chub yengi bilan mo‘ylovini artarkan, gapini davom ztdirdi:
— Nonushtaga bir ryumka araq nasib qilmag‘ur qanday shayton aralashibdi-ya!.. Xuddi masxara qilganday-ya…. Uyda o‘tirganimda atayin oynadan qaraganidim! Juda yaxshi havo edi. Yep-yorug‘, qor oydinda yiltirar edi. Kuppa-kunduzidek hamma narsa ravshan ko‘rinib turuvdi. Eshikdan tashqariga chiqar-chiqmas olam» ni qorong‘ilik bosdi!
Chub javrarkan, munshinikiga boraymi, bormaymi deb anchagacha o‘ylanib turdi. Borib uyoqdan-buyoqdan hangoma qilib o‘tirgisi bor. Da’voshi bilan qal’alik hofiz allaqachon kelib o‘tirishgani aniq; har o‘n besh kun. da Poltavaga qatnab turadigan askiyachi moyfurush ham allaqachon borgandir. Bu kishi gap boshlaganda atrofidagilar ichagi uzilgudek bo‘lib kulishardi. Chub dasturxondagi araqni ham xayolan ko‘rib turibdi. Bu uning‘ nafsini qitiqlar edi-yu, lekin tun qorong‘isi hamma kazaklarga taalluqli bo‘lgan yalqovlikni ham qo‘zg‘atar edi. So‘riga chiqib, yonboshlab trubka chekkan, darcha tagiga to‘planishib o‘yin-kulgi qiladigan yigit va qizlarning qo‘shiqlarini eshitib mudragani yaxshi emasmi! Agar yolg‘iz o‘zi bo‘lsa-ku, albatta uyda maza qilib o‘tirardi-ya, lekin ikki kishi qorong‘ida yurishdan qo‘rqishmaydi va zerikishmaydi ham. Buning ustiga, boshqalar oldida o‘zini qo‘rqoq va yalqov qilib ko‘rsatgisi kelmadi. Javrab bo‘lib, hamrohiga qarab:
— Shunday qilib, oy yo‘qmi? — deb so‘radi.
— Io‘q.
— Taajjub-a! Qani, tamakingdan ol, hidlaylik! Tamaking juda yaxshi-da! Qayerdan olasan?
— Qayoqda yaxshi! — dedi hamrohi guldor tamaki qutisini yoparkan. — Qari tovuqqa ham ta’sir qilmaydi!..
— Esimda, marhum araqfurush menga Nejindan tamaki keltirib bergan edi, xo‘p tamaki edi-da! Nihoyatda yaxshi edi! Xo‘sh, og‘ayni, nima qilamiz, juda qorong‘i-ku… — deb Chub yana o‘sha zaylda gapirdi.
Hamrohi eshikning tutqichini ushlagan joyida:
— Bo‘lmasa, bormay qo‘ya qolamiz, — dedi.
Agar og‘aynisi qolamiz demasa, Chub bormas edi, ammo, endi qaysarligi tutib.
— yo‘q, og‘ayni, bormasak bo‘lmaydi! — dedi.
Aytdi-yu, darrov aytganiga pushaymon qildi. Bunday tunda sira borgisi kelmasdi. Ammo, birovning maslahatiga kirmay o‘z bilganini qilib, kajligini ko‘rsatganligiga xursand edi.
Og‘aynisi, uyda o‘tiradimi, ko‘chaga chiqadimi, unga bari bir bo‘lganidan, chehrasida hech bir pushaymon alomatini ko‘rsatmay beparvolik bilan atrofga qarab qo‘ygach, qamchi dastasi bilan yelkasini qashib qo‘ydi-da, keyin ikkovi yo‘lga tushishdi.
Endi go‘zal qiz uyda yolg‘iz qolib nima qilayotganini ko‘raylik. Oksana hali o‘n yetti yoshga to‘lmagan, lekin Dikankaning uyog‘ida ham, buyog‘ida ham hammaning og‘zida u. Oksanadek qiz qishloqda sira bo‘lmaganligi va bundan keyin ham bo‘lmasligi to‘g‘risida yigitlarning barisi yakdil edi. Oksana o‘zi haqidagi gaplarni eshitgan, bilganidan, o‘zini mag‘rur tutib, noz-karashma qilar edi. Agar tivit yubka, chit peshband kiymay, tuzukroq uzun ko‘ylak kiysa, hamma
