Дазорца маяка. Генрик Сенкевич
I
Неяк знік без весткі дазорца маяка Аспінвол, што недалёка ад Панамы. Здарылася гэта сярод буры: верагодней за ўсё небарака падышоў да самага берагу скалістай выспы, на якой стаіць маяк, і яго змыла хваляй. Пэўна, так яно і адбылося, бо назаўтра не знайшлі яго лодкі, што звычайна стаяла ў бухце.
Вызвалілася пасада дазорцы маяка, на якую трэба было найхутчэй знайсці замену, бо маяк мае немалое значэнне як для мясцовага руху, так і для судоў, што ідуць з Нью-Ёрка ў Панаму. У затоцы Маскітаў шмат плыткіх пясчаных месцаў, паміж якіх праплыць цяжка нават удзень, а ўначы і пагатоў, асабліва сярод імглы, якая падымаецца над вадой, нагрэтай промнямі субтрапічнага сонца. Таму адзіным правадніком для шматлікіх судоў было святло маяка.
Клопат па пошуку новага дазорцы зваліўся на плечы консула Злучаных Штатаў у Панаме, а быў гэта немалы клопат, бо замену трэба было знайсці за дванаццаць гадзінаў, да таго ж наступнік мусіў быць сумленным чалавекам, нельга было ўзяць абы-каго, і ўрэшце, наогул бракавала кандыдатаў. Жыццё на вежы даволі цяжкое і зусім не ўсміхаецца разняволеным і закаханым у свабоду жыхарам Поўдня. Дазорца маяка робіцца вязнем. Ніколі, апроч нядзелі, ён не мае права пакінуць сваю скалістую выспу. Лодка з Аспінвола штодзень прывозіць яму прадукты і ваду і тут жа адплывае, а на ўсёй выспачцы плошчай на адзін морг * няма больш нікога. Дазорца жыве ў вежы, утрымлівае яе ў парадку; удзень вывешвае рознакаляровыя сцяжкі ў адпаведнасці з паказчыкамі барометра, а ўвечары запальвае святло. Можа, і не было б гэта цяжкою працай, калі б дазорцу, каб запаліць агонь на вяршыні вежы, не даводзілася пераадольваць чатырыста крутых і дужа высокіх прыступак штодзень, а часам і некалькі разоў на дзень. Наогул гэта жыццё сапраўднага мніха ці нават пустэльніка. Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што містэр Ісаак Фалконбрыдж меў немалы клопат — адшукаць вартую замену нябожчыку. Лёгка сабе ўявіць яго радасць, калі наступнік неспадзявана знайшоўся ў той самы дзень.
* Морг — састарэлая адзінка вымярэння плошчы зямлі ў сярэднявечнай Заходняй Еўропе, у прыватнасці ў Рэчы Паспалітай, роўная прыблізна 0,56 га, або плошчы, якую адзін чалавек можа ўзараць з канём ці скасіць за адзін дзень.
Гэта быў чалавек ужо стары, гадоў семдзесят ці нават болей, але бадзёры, з рухамі і паставай жаўнера. Валасы былі цалкам сівыя, скура загарэлая, як у крэолаў, але, мяркуючы па блакітных вачах, ён паходзіў не з Поўдня. Выраз твару ў яго быў прыгнечаны і смутны, але сумленны. З першага погляду ён спадабаўся Фалконбрыджу. Заставалася яго праэкзаменаваць, вакол чаго і завязалася наступная размова:
— Вы адкуль?
— Я паляк.
— Што рабілі дагэтуль?
— Бадзяўся ў выгнанні.
— Дазорца маяка павінен любіць сядзець на месцы.
— Мне трэба адпачыць.
— Вы служылі? Маеце пасведчанне ганаровай урадавай службы?
Стары дастаў з-за пазухі выцвілы акравак ядвабу, падобны да шматка харугвы, развязаў яго і прамовіў:
— Вось пасведчанні. Гэты крыж я атрымаў ў трыццатым годзе. А гэты гішпанскі, з карлістоўскай вайны. Трэці з французскага легіёну. Чацверты атрымаў у Венгрыі. Потым змагаўся ў Штатах на баку Поўдня, але там не даюць крыжоў — вось толькі папера.
Фалконбрыдж узяў паперу і пачаў чытаць.
— Хм! Скавінскі? Гэта вашае прозвішча? Хм! Дзве харугвы здабытыя ўласнаручна ў штыхавой атацы… Вы былі мужным жаўнерам!
— Патраплю быць і сумленным дазорцам.
— Там трэба штодзень па некалькі разоў падымацца на вежу. У вас здаровыя ногі?
— Прайшоў пехатой паўсвету.
— All right! Ці абазнаны вы ў марской службе?
— Тры гады служыў на кітабойным судне.
— Спрабавалі розныя прафесіі?
— Не зазнаў толькі спакою.
— Чаму?
Стары зварухнуў плячыма.
— Такі лёс…
— Усё ж на дазорцу маяка вы падаяцеся мне застарым.
— Сэр, — раптам узрушана азваўся кандыдат, — я вельмі зняможаны. Шмат, бачыце, перажыў. Гэтага месца я горача прагну. Я стары, мне хочацца спакою! Павінен сабе нарэшце сказаць: тут мусіш асесці, тут твой порт. Эх, сэр! Усё залежыць толькі ад вас! Другі раз такой пасады мне не знайсці. Гэта шчасце, што быў я ў Панаме… Прашу вас… Напрамілы Бог, я як карабель: калі не зайду ў порт, патану… Калі хочаце ашчаслівіць старога чалавека… Клянуся, што буду служыць сумленна, але… досыць гэтага бадзяння…
У блакітных вачах старога была такая гарачая мальба, што Фалконбрыдж, які меў простае добрае сэрца, расчуліўся.
— Well! — сказаў ён. — Я вас бяру. Будзеце дазорцам маяка.
Твар старога асвятліўся невымоўнай радасцю.
— Дзякуй.
— Ці можаце сёння ехаць на вежу?
— Так, вядома.
— Ну тады good bye!.. І яшчэ: за любое парушэнне па службе вы будзеце звольнены.
— All right!
У той самы вечар, калі сонца зайшло за перашыек, а прамяністы дзень змяніўся ноччу, новы дазорца, відавочна, быў ужо на месцы, бо маяк, як заўжды, кідаў на ваду пучкі яскравага святла. Ноч была спакойная, ціхая, напраўду субтрапічная, ахутаная лёгкім туманам, які ствараў каля месяца вялікае вясёлкавае кола з мяккімі, амаль празрыстымі берагамі. Мора крыху хвалявалася, збіралася на прыліў. Скавінскі стаяў на гаўбцы, тутсама, каля агромністых вогнішчаў, падобны знізу да малой чорнай кропачкі. Спрабаваў сабрацца з думкамі і асэнсаваць свой новы стан. Але думкі былі цяжкія і бязладныя. Ён пачуваўся як загнаны звер, які ўрэшце схаваўся ад пагоні на нейкай недаступнай скале ці ў пячоры. Прыйшоў нарэшце час спакою. Пачуццё бяспекі напоўніла нейкай невымоўнай асалодай яго душу. Цяпер ён мог з гэтай скалы кінуць выклік даўняму выгнанню, даўнім няшчасцям і паразам. Ён быў як карабель: бура ламала яго мачту, рвала ветразі і канаты, кідала ад хмар на самае дно мора, біла хвалямі, плявалася пенай — але ён, аднак, даплыў да порта. Вобразы буры ў ягоных думках проціпастаўляліся ціхай будучыні, што чакала яго.
Пра некаторыя свае дзіўныя прыгоды ён расказаў Фалконбрыджу, але не згадаў яшчэ пра тысячы падзеяў. На бяду, як толькі ён разбіваў дзе-небудзь намёт і разводзіў вогнішча, збіраючыся застацца там назаўсёды, нейкі вецер вырываў калкі намёта, развяваў вогнішча, а яго самога нёс на пагібель. Паглядаючы цяпер з гаўбца маяка на іскрыстыя хвалі, ён успамінаў усё, што давялося яму прайсці.
Змагаўся ў чатырох частках свету і на выгнанні паспрабаваў сябе ва ўсіх прафесіях. Сумленны і працавіты, ён не раз разжываўся грашыма і заўжды траціў іх насуперак усякай асцярожнасці і прадбачлівасці. Працаваў на залатых капальнях у Аўстраліі, шукаў дыяменты ў Афрыцы, служыў урадавым стралком ва Усходняй Індыі. Паспрабаваў узбіцца на ўласную гаспадарку ў Каліфорніі — сухмень згубіла пасевы; пачаў гандляваць з дзікімі плямёнамі, што жылі ў бразільскай глыбінцы, — ягоны плыт разбіўся на Амазонцы, а ён, бяззбройны і практычна голы, бадзяўся па лясах некалькі тыдняў, харчаваўся дзікімі пладамі, рызыкуючы загінуць у пашчы дзікага звера. Пабудаваў кавальскі варштат у Арканзасе — ён згарэў у гарадскім пажары. Усплыў недзе ў Скалістых Гарах у рацэ Індыян і цудам быў уратаваны канадскімі жаўнерамі. Служыў матросам на рэйсавым судне, потым гарпуннікам на кітабойным: абодва караблі пацярпелі крушэнне. Меў фабрыку цыгар у Гаване — і быў абкрадзены партнёрам акурат тады, калі ляжаў хворы на жоўтую ліхаманку. Урэшце прыехаў у Аспінвол — і тут мусіць быць канец ягоным няшчасцям. Што яшчэ яго можа дастаць на гэтай выспачцы? Ні вада, ні агонь, ні людзі. Зрэшты, ад людзей Скавінскі зла зазнаў няшмат. Часцей сустракаў добрых, чым благіх.
Часам здавалася, што яго пераследуюць усе чатыры стыхіі. Тыя, хто яго ведаў, казалі, што шчасця не існуе, і гэтым тлумачылі ўсе няўдачы. А ён урэшце пачаў вар’яцець. Верыў, што нейкая таемная помслівая сіла гоніцца за ім паўсюль, па ўсіх марах і акіянах. Ён не любіў пра гэта гаварыць; толькі часам, калі ў яго пыталі, што ж гэта за сіла, таямніча паказваў на Палярную зорку і адказваў, што ўсё гэта адтуль… Няўдачы здараліся так часта, што маглі падкасіць любога. Але Скавінскі меў індзейскую цярплівасць, нязломную сілу волі і высакароднае сэрца.
У Венгрыі яго часта пхалі штыхом, бо не хацеў хапацца за стрэмя, якое было яму паратункам, і крычаць: pardon. Гэтаксама не паддаваўся і няшчасцю. Лез угару ўпарта, як мурашка. Спіхнуты сто разоў, ён падымаўся і спакойна працягваў сваё падарожжа сто першы раз.
Гэта быў сапраўдны дзівак. Стары жаўнер, загартаваны Бог ведае ў якіх агнях і пакутах, біты і куты не раз, меў сэрца дзіцяці. Падчас эпідэміі на Кубе прыехаў туды толькі для таго, каб аддаць дзецям усе свае запасы хініну, не пакінуўшы сабе ані грама.
Было дзіўна яшчэ і тое, што, паспрабаваўшы сябе ў столькіх занятках і паўсюль напаткаўшы няўдачы, ён не траціў веры, што ўсё будзе добра. Узімку ён заўжды ажыўляўся і прадказваў вялікія перамены. Чакаў іх нецярпліва і думкай пра іх жыў цэлы год. Але зімы міналі адна за адной, і Скавінскі дачакаўся толькі таго, што яны пабялілі яму галаву.
Урэшце ён пастарэў, пачаў страчваць сілы. І цярплівасць яго зрабілася пакорай. Даўні спакой змяніўся на схільнасць да сентыментальнасці, і загартаваны жаўнер гатовы быў расчуліцца і пусціць слязу з любой нагоды. Да таго ж, часам яго апаноўвала настальгія, якую магла выклікаць любая акалічнасць: від ластавак, старых птушак, падобных да вераб’ёў, снег на гарах ці пачутая нота, падобная да чутай раней… Урэшце яго захапіла адна толькі думка — пра адпачынак. Яна цалкам завалодала старым і ўвабрала ў сябе ўсе іншыя жаданні і надзеі. Вечны выгнаннік не мог пажадаць нічога лепшага і даражэйшага за ціхі куток, дзе можна адпачыць і сустрэць канец.
Можа, менавіта таму, што нейкае дзівацтва лёсу кідала яго па ўсіх марах і акіянах, ён думаў, што найвялікшае людское шчасце — не бадзяцца ў выгнанні. Папраўдзе гэта даволі сціплае шчасце, аднак ён марыў пра гэта як пра нешта недасяжнае і нават не думаў спадзявацца. Але ж зусім неспадзявана за дванаццаць гадзінаў знайшоў сабе пасаду, найлепшую для сябе з усіх на свеце. І няма нічога дзіўнага ў тым, што ўвечары, запаліўшы святло маяка, адчуў нейкую ніякаватасць, нават сам пытаў у сябе, ці праўда гэта, і баяўся адказаць: так. Але рэчаіснасць красамоўна сведчыла на карысць праўды; гадзіны сплывалі адна за адной, а ён усё стаяў на гаўбцы. Глядзеў, спраўджваў, пераконваўся. Здавалася, ўпершыню ў жыцці ён бачыў мора, бо поўнач адбіла на аспінвольскіх гадзінніках, а ён усё яшчэ не пакідаў сваёй паветранай вяршыні — і глядзеў.
Унізе пад яго нагамі грала мора. Лінза маяка адбівала ў цемру агромністы авал святла, за якім вочы старога губляліся ў чорнай далечыні, таямнічай і страшнай. Далячынь, здавалася, бегла да святла. Доўгія
